سیر شبانه پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) به آسمان های والا و عوالم دیگر و ملاقات با ارواح طیبه انبیای پیشین و اطلاع از برخی حقایق نهان جهان و تلقی برخی آموزه ها و معارف الهی، یکی از وقایع مهم زندگی آن حضرت و یکی از دامنه دارترین مباحث طرح شده در تعالیم اسلامی است که با عنوان «معراج» شناخته می شود.
در آیه اول سوره اسراء، گفته شده:
سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ
پاک و منزه است آنکه بُرد به شب بنده اش را شبی از مسجد الحرام به مسجدالاقصی که برکت دادیم پیرامونش را تا بنمائیم او را از آیت‌های خود بدرستی که او، اوست شنوای بینا.
همینطور آیات هشتم تا هجدهم سوره نجم اشاراتی به ماجرای معراج پیامبر (ص) دارد.
ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى * فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى * فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى * مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى * أَفَتُمَارُونَهُ عَلَى مَا يَرَى * وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى * عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى * عِنْدَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى * إِذْ يَغْشَى السِّدْرَةَ مَا يَغْشَى * مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَى * لَقَدْ رَأَى مِنْ آيَاتِ رَبِّهِ الْكُبْرَى *
سپس [پیامبر (ص) در شب معراج] نزدیک و نزدیک تر شد، تا آن که فاصله او [با مقام قرب خاص خدا] به اندازه طول دو کمان یا کمتر بود. در اینجا، خداوند آنچه را وحی کردنی بود، به بنده اش وحی کرد. آنچه را دید، انکار نکرد. آیا با او درباره آنچه دید، مجادله و ستیز می کنید؟ و بار دیگر نیز او را نزدیک سدرة المنتهی که بهشت جاویدان در آنجاست، دیده است. در آن هنگام که چیزی (شکوه و نور خیره کننده ای) سدرة المنتهی را پوشانده بود. چشم او هرگز منحرف نشد و طغیان نکرد. (آنچه را دید، واقعیت بود) او در شب معراج، برخی نشانه های بزرگ پروردگارش را دید.
علاوه بر این خداوند در بخشی از آیه 60 سوره اسراء می فرمایند:
وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ
ما دیداری را در شب معراج برای تو میسر کردیم آن را جز وسیله آزمایش مردمان قرار ندادیم.
البته آن گونه که از روایات برمی آید معراج ضمن دو مرحله انجام شده است در مرحله اول همان گونه که در آیه فوق مشاهده کردیم ایشان را شبانه از مسجدالحرام تا مسجدالاقصی سیر می دهند و پس از آن تا آسمان هفتم و تا جایی صعود می کنند که احدی جز خداوند متعال حضور نداشته است و تمام این ماجرا در بیداری بوده و بنابر نظر اکثر علمای شیعه با همین بدن جسمانی اتفاق افتاده و نه در خواب یا با روح زیرا معراج صرفاً روحانی فضیلت و عظمتی را که مورد تأکید و روایات است بر نمی تابد
منابع اسلامی نوشته اند که حادثه عظیم معراج زمانی رخ داد که حضرت پیغمبر صلی الله علیه وسلم و مسلمانان از مظالم مشرکین در مکه دچار سختی فراوانی شده بودند و همچنین در آن زمان همسرشان حضرت خدیجه و عمویشان حضرت ابوطالب وفات کرده بودند که فقدان این دو بزرگوار ایشان را دچار دل تنگی عمیقی نموده بود. در مورد روز اتفاق افتادن معراج اختلافاتی وجود دارد در چند حديث آن شب را شب هفدهم ربيع الاول و يا شب بيست و هفتم رجب ذکر کرده و در نقلي هم شب هفدهم رمضان و شب بيست و يکم آن ماه نوشته‌اند.
رسول خدا (ص) در این سفر آسمانی به درجاتی از تقرّب به خداوند رسیده که هیچ موجودی در تمام عالم به آن درجه نمی تواند برسد. آن بزرگوار به مقامی رسید که حضرت جبرئیل امین ظرفیت و قدرت صعود به آن مقام را نداشت. در این مرحله از سفر و آن درجه از تقرّب رحمتی خاص از پروردگار عالم روح شریف او را احاطه کرد، و برکاتی عظیم از عنایات خداوند در وجودش جاری شد و آن مرتبه از رحمت خداوند، که بر وجود شریف آن حضرت نازل شده، انعکاسی برای انسان ها داشته است.
از امام صادق (ع) در پاسخ سؤال از علت معراج نقل شده است كه فرمود:
إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَا يُوصَفُ بِمَكَانٍ وَ لَا يَجْرِی عَلَيْهِ زَمَانٌ وَ لَكِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَرَادَ أَنْ يُشَرِّفَ بِهِ مَلَائِكَتَهُ وَ سُكَّانَ سَمَاوَاتِهِ وَ يُكْرِمَهُمْ بِمُشَاهَدَتِهِ وَ يُرِيَهُ مِنْ عَجَائِبِ عَظَمَتِهِ مَا يُخْبِرُ بِهِ بَعْدَ هُبُوطِهِ.
خداوند هرگز مكانى ندارد و زمان بر او جريان نمى یابد؛ و لكن او مى خواست فرشتگان و ساكنان آسمانش را با قدم گذاشتن پيامبر در ميان آنها احترام كند و نيز از شگفتی هاى عظمتش به پيامبرش نشان دهد؛ تا پس از بازگشت براى مردم بازگو كند.
در گفتگوی خداوند متعال با پیامبر، خداوند از توکل، اعتماد و یقین بر من، چشاندن طعم گرسنگی به خود، سکوت اندیشمندانه، شکرگزاری و رضای الهی در نعمت و سختی، دلخوش نکردن به دنیا و اهل آخرت بودن، آسودگی مردم از ایشان و محاسبه نفس خویش، نماز و سجده، خوف و خشیت الهی، همنشینی و نزدیکی با فقرا، جستجو در طلب روزی حلال، نیکویی اخلاق، بخشندگی، بزرگواری نفس، تواضع و خشوع، رحمت و مهربانی، بکارگیری عقل و عمل به دانش، پارسایی از گناهان، ساده پوشی، همدمی با مسجد و علم، درستکاری و وفاداری، دوستی با دانشمندان، رفاقت با نیازمندان، دوستی و همنشینی با دوستان من، جدیت در واجبات و در نهایت زنده نگه داشتن یاد خدا سخن می گوید.