بورس اوراق بهادار تهران، بازاری متشکل و خودانتظام است که اوراق بهادار در آن توسط کارگزاران یا معاملهگران طبق قانون مورد دادوستد قرار میگیرد. بورس اوراق بهادار در قالب شرکت سهامی عام تأسیس و اداره میشود. همچنین سهام بورس اوراق بهادار تهران در بورس تهران عرضه شده است.
تاریخچه مطالعات اولیه درباره تأسیس بورس در ایران، به سال ۱۳۱۵هجریشمسی برمیگردد. در این سال، فردی بلژیکی به نام «ران لوترفِلد» پس از انجام مطالعات گسترده درباره تأسیس بورس در ایران، اساسنامه داخلی بورس را تهیه و به مسئولان ایرانی ارائه کرد، اما با توجه به شرایط آن زمان و وقوع جنگ جهانی دوم، عملاً موضوع بررسی و تأسیس بورس در ایران بیش از ۲۵سال به تأخیر افتاد.
پس از ایجاد ثبات نسبی در کشور و در سال ۱۳۴۱، کمیسیونی در وزارت بازرگانی و با حضور نمایندگان وزارت دارایی، وزارت بازرگانی و بانک توسعه صنعت و معدن ایران تشکیل و موافقتنامه اولیه تأسیس بورس سهام در این کمیسیون تنظیم گردید. در زمستان همان سال هیئتی از بورس بروکسل به سرپرستی دبیرکل این بورس برای مشارکت در راهاندازی بورس ایران به کشورمان دعوت شدند. اما در نهایت و پس از چهار سال، در سال ۱۳۴۵، قانون تشکیل بورس اوراق بهادار در مجلس تصویب و برای اجرا از سوی وزارت اقتصاد به بانک مرکزی ابلاغ شد.
بورس اوراق بهادار از پانزدهم بهمن سال ۱۳۴۶، فعالیت خود را با انجام چند معامله روی سهام بانک «توسعه صنعتی و معدنی» آغاز کرد. در پی آن، «شرکت نفت پارس»، «اوراق قرضه دولتی»، «اسناد خزانه»، «اوراق قرضه سازمان گسترش مالکیت صنعتی» و «اوراق قرضه عباسآباد» به بورس تهران راه یافتند.
مهمترین مزیتی که بازار سرمایه ایران در مقایسه با سایر بازارهای منطقه دارد، وجود 37 صنعت به طور مستقیم در آن است. صنایعی مانند خودروسازی، مخابرات، کشاورزی، پتروشیمی، معدن، آهن فولاد، مس، بانک و بیمه، واسطه گری مالی و غیره سهام را در بازار سهام معامله می کنند که آن را در خاورمیانه منحصر به فرد می کند. مزیت دوم این است که اکثر شرکت های دولتی بر اساس سیاست های کلی اصل 44 قانون اساسی ایران خصوصی می شوند. در این شرایط، مردم مجاز به خرید سهام شرکت های تازه خصوصی شده هستند.
لوگوی بورس اوراق بهادار تهران یک دایره است که چهار انسان در حالی که دست یکدیگر را گرفتهاند درون این دایره قرار دارند. این دایره نماد دنیا است و طبق افسانههای قدیمی ایرانی این دایره بر روی شاخ دو گاو قرار دارد که نمادی از سود و ثروت است. این لوگو از یک نشان برنجی که در استان لرستان کشف شده است و به زمان هخامنشیان برمیگردد، برگرفته شده است.
در دی ماه سال 1354 قانونی مبنی بر ممنوع بودن انجام معاملات بورسی کارمندان و کارکنان شاغل در بورس تصویب شد. طبق این قانون تمام افرادی که به علت داشتن سمت سازمانی در سازمان بورس به اطلاعات محرمانه دسترسی داشتند، اجازهی خرید سهام و اوراق بهادار را نداشتند. در سال 1356، فروش سهام یک شرکت دولتی برای نخستین بار در بورس اتفاق افتاد و یک بانک دولتی سهام خود را به فروش گذاشت. پس از آن دو شرکت بیمه برای اولین بار در بورس حضور پیدا کردند که همین مسئله سرآغازی شد برای ورود شرکتهای دیگری که خدمات مالی غیر بانکی ارائه میدادند.
با پیروزی انقلاب اسلامی بورس اوراق بهادار تهران نیز وارد فصل جدیدی شد. رویدادهای سیاسی و شروع جنگ تحمیلی در آن زمان و همچنین اتفاقات اقتصادی پس از آن، اعم از ادغام بانکها و شرکتهای بیمه و همچنین تصویب قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران منجر به کاهش تعداد شرکتهای پذیرفته شده در بورس از ۱۰۵ شرکت در سال ۱۳۵۷ به ۵۶ شرکت در پایان سال ۱۳۶۸ گردید.
از آذرماه سال ۱۳۸۴، سیاستها و تلاش دولت و سازمان بورس باعث کند شدن سرعت روند کاهشی معیارهای فعالیت بورس شد. درحالیکه شاخص کل در پایان سال ۱۳۸۴ به ۹٫۴۵۹ واحد رسیده بود، طی سال ۱۳۸۵ از مرز ۱۰٫۰۰۰ واحد عبور کرد و در نهایت در پایان سال مذکور ۹٫۸۲۱ واحد را تجربه کرد. همچنین کاهش چشمگیر معاملات سهام در سال ۱۳۸۴، با توجه به اقدامات مؤثر یادشده در سال ۱۳۸۵ به تعادل نسبی رسید. تعداد شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار از ۴۲۲ شرکت در پایان سال ۱۳۸۳ به ۴۳۵ شرکت در پایان سال ۱۳۸۵ افزایش یافت.
در طی سالهای فعالیت بورس تهران از آغاز تا به امروز چند رکود بیسابقه اتفاق افتاده است که اولین آنها به یکشنبه سیاه معروف است. در تاریخ 22 دی ماه سال 1392 بازار به محدوده 85 هزار واحدی برگشت و این سقوط بیسابقه شاخص بورس، به یکشنبه سیاه معروف شد. دومین رکود بورس به مرداد سال 1392 برمیگردد که ریزش بورس آغاز شد و تا مهر ماه سال 1392، بیست و پنج درصد ارزش خود را از دست داد. بعضی از شرکتهای حاضر در بورس افت هفتاد درصدی داشتند.
رکورد افزایش شاخص در روز یکشنبه ۱۳۹۴/۰۱/۱۶ با صعود شدید ۲۴۳۵ واحدی شاخص بازار سرمایه با اعلام توافق اولیه برجام برنامه جامع اقدام مشترک بین ایران و ۱+۵ دارندگان حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل به علاوه آلمان رقم خورد.
در روز شنبه ۱۳۹۹/۰۲/۲۰ شاخص کل بورس با افزایش ۴۲۲۹۴ واحدی (معادل ۴٫۳۲٪) توانست از شاخص ۱٫۰۰۰٫۰۰۰ واحدی عبور کند و رکورد تاریخی جدیدی را در بازار سرمایه ایران به ثبت برساند. کارشناسان دلیل رونق بازار سرمایه و استقبال مردم از این بازار را در سال ۹۹، عرضه سهام شرکتهای دولتی توسط دولت، آزادسازی سهام عدالت و عدم جذابیت بازارهای موازی همچون ارز، طلا، مسکن و … میدانند.
امروزه، چهار بورس بزرگ کشور تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می کنند:
بورس اوراق بهادار تهران : انجام معاملات سهام شرکتها و سایر اوراق بهادار مانند اوراق مشارکت و …
فرابورس ایران : که در آنجا هم سهام شرکتهایی که بنا به دلایلی موفق به پذیرش در بورس اوراق بهادار تهران نمیشوند، مورد دادوستد قرار میگیرد.
بورس کالای ایران : انجام معاملات انواع کالاها و محصولات مانند محصولات پتروشیمی، فلزات، محصولات کشاورزی و … .
بورس انرژی : انجام معاملات حاملهای انرژی از جمله برق، زغالسنگ و کک و …
ارزش بورس اوراق بهادار تهران در حال حاضر و در اوایل سال ۱۳۹۹ به بیش از ۳۶۰۰ هزار میلیارد تومان (۲۰۰ میلیارد دلار) میرسد. طراحی انواع اوراق بهادار، راهاندازی نهادهای متنوع مالی، گسترش فعالیتهای آموزشی و همچنین اطلاعرسانی نسبتا بیشتر موجب شده تعداد سهامداران بورس در سالهای اخیر رشد قابل توجهی داشته باشد. پیشبینی میشود که این روند همچنان ادامه داشته باشد تا جایی که، بازار سرمایه همواره در اولویت اول مردم برای سرمایهگذاری خوب و با هدف تولید ثروت بیشتر قرار گیرد.