فرش ایرانی یا قالی ایرانی، منسوجات سنگینی است که برای مصارف مختلف سودمند و نمادین ساخته می‌شود و در ایران برای مصارف خانگی، فروش محلی و صادرات تولید می‌شود. قالی بافی جزء ضروری فرهنگ ایرانی و هنر ایرانی است. در گروه قالی‌های تولید شده توسط کشورهای «کمربند قالی»، فرش ایرانی با تنوع و ظرافت طرح‌های چندگانه خود برجسته است.
هنر فرش بافی یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین هنرها در میان ایرانیان است. چنان‌که قدیمی‌ترین فرش در جهان را اثری ایرانی و متعلق به دوره هخامنشیان می‌دانند. نکته اینجا است که این هنر در ضمن اصالت و قدمت هر روز اقبال بیشتری را میان ملل و فرهنگ‌های مختلف پیدا می‌کند. زیبایی طرح و نقش یکی از عوامل اصلی در ماندگاری این هنر است که هنرمندان ایرانی با رعایت نکات زیبایی شناختی در متن و حاشیه فرش، فرش ایرانی را به اثری بی‌نظیر تبدیل کرده‌اند.
تاریخچه فرش اصیل ایرانی
فرش‌های ایرانی دارای قدمتی طولانی بوده که هریک از آنها درجایی از دنیا، مهمان بهترین موزه های دنیا هستند. یکی از مهم‌ترین این فرش‌ها، فرش پازیریک بوده که به گفته متخصصین و باستان شناسان، قدیمی‌ترین فرش بافته‌شده در جهان می‌باشد. این فرش با قدمت هزاران ساله خود، افقی روشن در برابر چشمان باستان شناسان گشوده است.
قالی شیخ صفی نیز یکی از زیباترین فرش‌های موجود در موزه ویکتوریا آلبرت انگلستان است که چشم همگان را خیره کرده است. بافت دو قالی به‌صورت کاملاً همسان به‌طوری‌که حتی نتوان از نوع گره‌ها، آن را متمایز نمود، تبحری بس‌بالا خواسته و تنها از عهده بافندگان ماهر ایرانی بر خواهد آمد. محتشم کاشانی، استاد والامقام و حاذق عصر صفویه با بافت این قالی، هنر ایران و ایرانی را به رخ جهانیان کشیده است.
قالی گلدانی کرمان نیز جزء قیمتی‌ترین‌های فرش ایرانی است که در سال 2010 به قیمت میلیون دلاری به فروش رسیده و رکوردی را در این صنعت ثبت نموده است. تولید این فرش نفیس به قرن 17 میلادی برمی‌گردد. همانطور که همگان می‌دانند، قالی‌های کرمان از باکیفیت‌ترین فرش‌های ایرانی است که هرچه از عمر آن می‌گذرد، کیفیت آن بالاتر رفته و به قیمت آن افزوده می‌شود.
قالیچه ابریشمی اصفهان نیز که در سال 2008 به فروش رسید ازجمله زیباترین و اصیل‌ترین بافته‌هایی است که در یکی از حراجی‌های معروف به نام کریستی به قیمت 45 میلیون دلار فروخته‌شده است. طول این فرش 5/2 متر بوده و عرض آن به 5/1 متر می‌رسد. این قالیچه از ابریشم خالص و بسیار باکیفیت بافته‌شده است و یکی از برجسته‌ترین فرش‌های ایرانی به شمار می‌آید که گره‌های آن دارای تراکم بالایی بوده و کیفیت آن زبانزد است.
نقش و نگارهای فرش ایرانی
از نقش و نگارهای متنوع فرش ایرانی می توان به طرح شاه عباسی (تزئیین شده با بندهای ختائی و اسلیمی)، طرح بته جقه (برگرفته از درخت سرو)، طرح درختی (با الهام از طبیعت و درخت)، طرح ترکمن یا بخارا (بدون نقشه و دارای اشکال هندسی)، طرح اسلیمی (شاخه های در هم پیچیده برگ ها)، طرح افشان (شاخ و برگ های گسترده شده)، طرح شکارگاه (سواران در حال شکار)، طرح قابی (بصورت قاب های چند ضلعی)، طرح ماهی یا هراتی (بصورت ذهنی و بدون نقشه)، طرح محرابی (دارای محراب، قندیل ها و ستون های مسجد)، طرح هندسی (اشکال هندسی با خطوط زاویه دار)، طرح ایلی (بدون نقشه منظم) و طرح آثار باستانی (با الهام از آثار باستانی و اسلامی) اشاره کرد.
فرش ایرانی به خاطر همین طول عمر و دوام در طول تاریخ نه تنها به عنوان یک کالای مصرفی و تجاری به کار رفته است بلکه به یک هنر-صنعت نیز تبدیل شده است. این فرش بازتاب دهنده و ریشه در فرهنگ و تاریخ سرزمینمان ماست و هر کدام از نقوش این فرش، از جزئیات نقش مایه ها تا الگوهای اصلی، راوی یک داستان، یک دیدگاه و یک خرده فرهنگ هستند وهمچنین هنرمندان از دیرباز از نقوش فرهنگ و سنت های بومی خود برای طرح فرش ها بهره برده اند. و این فرش ها از صنایع دستی و هنرهای سنتی ایران محسوب می شوند؛ شاهکارهای سرانگشتان زنان و دختران هنرمند و صبوری که گذر عمرشان با شانه زدن رج ها و روی هم نشاندن تار و پود گره خورده است.
روش تشخیص فرش دستباف
این فرش ها از ترکیبی از رنگ ها بافته شده اند که بسیار زنده، پرجلا و درخشنده هستند. دوام رنگ طبیعی بسیار بیشتر از رنگ مصنوعی است و به محیط زیست آسیب نمی رساند. همینطور هارمونی رنگ های طبیعی بیشتر بوده زیرا هر رنگ طبیعی از چندین طیف رنگی تشکیل شده است. رنگ طبیعی بوی نامطبوع الیاف پشمی را می گیرد در حالی که رنگ مصنوعی بی بوست و چنین خاصیتی ندارد.
یکی از آیین‌های بسیار مشهور در میان قالی بافان ایرانی، آواز خواندن در هنگام بافت فرش است. آواز یا ترانه خواندن در هنگام بافت فرش که دارای وزنی مناسب هستند موجب زیباتر شدن گره‌های فرش و ایجاد توازن در آن است. خواندن آواز با گره زدن بر تارها هماهنگی پیداکرده به‌طوری‌که هجاهای آواز با سرعت گره زدن تنظیم می‌شود. از این رو قالیبافان ایرانی، از میان تمامی مراحل بافت، بیشتر هنگام گره زدن آواز می‌خواندند و در هنگام کشیدن پود، خواندن آرام‌تر شده و زمان کوبیدن شانه بر روی نخ‌های فرش، ساکت می‌شدند زیرا خواندن ترانه با صدای کوبیدن شانه تناسبی ندارد و موزون نیست.
چله کشی
همانطور که در بافت پارچه از تار و پود بهره برده می‌شود در قالی بافی نیز اسکلت اصلی، تار و پود است. تار (چله) نخ‌هایی است که ابتدا به صورت رشته‌های موازی روی دستگاه قالی بافی نصب می‌شود. این عمل را چله کش انجام می‌دهد. پود در هنگام بافت قالی توسط بافنده از لابلای چله‌ها رد شده بنابراین چله کشی یا چله دوانی، سوار کردن، انداختن یا گرداندن تعداد مشخصی نخ روی دار قالی برای قالی بافی است. تمامی این مراحل توسط یک یا دو نفر چله‌کش انجام می‌پذیرد. چله‌کش، نخ‌ها را روی ستون‌های افقی یا بالایی و پایینی که به اصطلاح سردار و زیردار نام دارد، می‌پیچد. چله کش باید به انواع نقشه تسلط داشته باشد و بتواند آن را بخواند.
ترنج و لچک
یکی از ویژگی های قالی ایرانی وجود لچک و ترنج در آن است به طوری که اگر فرش را یک مستطیل کامل در نظر بگیریم محل تقاطع قطرهای این مستطیل محل قرارگیری ترنج در قالی است و لچک در گوشه این مستطیل قرار دارد. ترنج‌های استفاده شده در قالی ها را گاهی حاصل از تقلید فرش بافان از هنر کتاب آرایی می دانند چرا که تا قبل از دوره صفوی هیچ نمونه قالی با طرح ترنج و لچک یافت نمی‌شود. ترنج ها از نقوش اسلیمی و ختایی تشکیل شده اند که اکثرا به شکل دایره و بیضی اند ولی در شکل های لوزی و… نیز دیده می شوند. گاهی ترنج در فرش را مانند خورشید در آسمان می دانند و گاهی نیز از آن به عنوان حوض در میان گلستان یاد می‌کنند.
نگهداری صحیح فرش
فرش را در معرض نور مستقیم آفتاب قرار ندهید زیرا مواد اولیه فرش هر چقدر هم که با کیفیت باشند در برابر تابش مستقیم آفتاب، باد و آب مقاومت خود را از دست می دهند. فرش ها را در جهت خوابشان جارو بزنید و برای جابجا کردن، آن ها را تا نزنید زیرا موجب شکستگی در فرش می شود، به جای این کار آن ها را لوله کنید. و در نهایت اینکه فرش ها را همیشه در یک راستا قرار ندهید زیرا موجب سایش آنها می شود.
مراکز عمده فرش ایرانی
فرش تبریز که با رنگ مختلف و مواد اولیه با کیفیت نظیر ابریشم، در طرح های متنوع نظیر اسلیمی، هریس یا طرح ماهی بافته می شود. فرش کاشان با طرح های گلدانی، محتشم، بته جقه ای، شکارگاه و …، فرش اصفهان با استفاده از نخ های رنگی و شاد، فرش مشهد از نخ های پشمی و پنبه ای دارای طرح های هراتی و شاه عباسی، فرش ترکمن که بدون نقشه و بصورت ذهنی بافته می شود و دارای طرح های آخال، قابوس و ماری گل می باشد و کرمان که از قدیمی ترین مراکز بافت فرش در ایران است.
در نهایت می توان گفت که هنر فرش ایرانی از دیرباز در فرهنگ و تاریخ این مرز و بوم نفوذ کرده است و به عنوان نماد فرهنگی ایران زمین شناخته می شود. توجه و توسعه این هنر و صنعت بیش از هرجای دنیا در ایران خواستگاه دارد و می تواند همچنان جایگاه خود را به عنوان یکی از ارزشمندترین محصولات و صادرات و جلوه هنر خطه ایران زمین حفظ نماید.