جابر بن حیان پدر شیمی

تصویر جابر بن حیان پدر شیمی

ابوموسی جابر بن حیان دانشمند و کیمیاگر و فیلسوف ایرانی بود. وی از اعضای دارالحکمه و از مترجمان نهضت ترجمه بود. او را پدر علم شیمی نامیده‌اند و بسیاری از روش‌ها مانند تقطیر و انواع ابزارهای اساسی شیمی مانند قرع و انبیق را به او نسبت می‌دهند.

در مورد تاریخ دقیق تولد و مرگ و محل تولد وی اختلاف نظر وجود دارد. به گفته برخی وی متولد سال ۱۰۰ هجری شمسی و وفات وی در سال ۱۹۴ هجری شمسی بوده‌است. برخی نیز او را متولد سال ۱۰۳ هجری شمسی دانسته و وفات وی را در سال ۲۰۰ هجری شمسی ذکر کرده‌اند.

ابوموسی جابر ابن حیان، کیمیاگر برجسته ایران، در سال صد هجری شمسی در شهر توس از توابع خراسان متولد شد. مدت کوتاهی پس از تولدش، پدر او که یک داروساز شناخته شده و پیرو مذهب شیعه بود، به دلیل نقشی که در براندازی حکومت اموی داشت، دستگیر شد و به قتل رسید.

برخی اعتقاد دارند که جابر بن جیان یکی از بزرگ ترین شاگردان ششمین امام شیعیان، امام جعفر صادق (ع) بوده است، البته شایان ذکر است که ایشان نیز خود را شاگرد این امام بزرگوار می دانسته، او امام صادق (ع) را شخصی والا و مهربان می یافت و قادر نبود از وجود ایشان جدا و بی بهره بماند.

عقیده جابر این بود همچنان که طبیعت می تواند اشیاء را به یکدیگر تبدیل کند، مانند تبدیل خاک و آب به گیاه و تبدیل گیاه به موم و عسل به وسیله زنبور عسل و تبدیل قلع به نقره در زیر زمین و … کیمیاگر نیز می تواند با تقلید از طبیعت و استفاده از تجربه ها و آزمایشها همان کار طبیعت را در مدت زمانی کوتاهتر انجام دهد. اما کیمیاگر برای اینکه بتواند یک شیء را به شیء دیگر تبدیل کند، به وسیله ای نیازمند است که اصطلاحاً آن را اکسیر می نامند.

جابر بن حیان اولین کسی بود که از زاج سبز و حل گازهای حاصل در آب، سولفوریک اسید یا گوگرد را به دست آورد و نام آن را زینت الزاج گذاشت. وی، اسید نیتریک یا جوهر شوره را نیز نخستین بار از تقطیر آمیزه ای از زاج سبز، نیترات پتاسیم و زاج سفید بدست آورد.

READ  ردیاب نوری یا لیدار

او همچنین یافته‌های دیگری درباره روش‌های استخراج و خالص سازی طلا، جلوگیری از زنگ زدن آهن، حکاکی روی طلا، رنگرزی و نم ناپذیر کردن پارچه‌ها و تجزیه مواد شیمیایی ارائه داد. از جمله اختراع‌های دیگر او، قلم نوری است. قلمی که جوهر آن در تاریکی نیز نور می‌دهد. (احتمالاً با استفاده از خاصیت فسفرسانس این اختراع را انجام داده‌است.) همینطور، دسته بندی امروزی عنصر‌ها به فلز و نافلز را می‌توان در دست نوشته‌های وی یافت.

جابر بن حیان در یادگیری علوم دیگر نیز شور و اشتیاق فراوانی از خود نشان می داد، به گونه ای که علاقه ی زیاد وی به کسب دانش باعث شد، به مرکز علمی جهان که آن زمان در کوفه قرار داشت، مهاجرت کند. تعداد زیادی رساله و کتاب از جابر بن حیان در سال های پس از مرگ وی باقی مانده بود که سبب شد توجه کیمیاگران اروپایی به دانش وی جلب شود و سال های متعدد از نوشته های او به عنوان منبع استفاده کنند.

از جمله آثار جابر می توان به اسرار شیمی، علم الهام، مبانی شیمی، پنج شنبه، سموم، رحمت، تصحیح کتاب های افلاطون، مخمرها، روشنایی، توضیح نامه، انتزاع-مفهوم-برداشت، آب و هوای سوم، واحد بزرگ، جو و واحد کوچک اشاره کرد.

از دیگر فعالیت های جابر می توان به جداسازی طلا از سایر فلزات، ابداع مفهوم ترکیب شیمیایی، طبقه بندی نمک ها، معرفی عبارت قلیایی برای تعیین خاصیت موادی مانند لیمو، تهیه اسید آرسنیک و معرفی سیستم های فیلتراسیون و تقطیر اشاره کرد.

برخی از نویسندگان ادعا می کنند که او نویسنده ای پرکار بوده و 300 کتاب در زمینه فلسفه، 1300 کتاب در مورد ابزارهای مکانیکی و صدها کتاب در مورد کیمیاگری نوشته است. این مجموعه بسیار بزرگ از نوشته های عربی، که بسیاری از آنها بسیار وسوسه انگیز است، به نام جابر بن حیان می گذرد. این «مکتب جابری» با بیش از 500 عنوان توسط نویسندگان دیگر گمان می‌رود که توسط خود جابر نوشته نشده باشد، بلکه توسط شاگردان یا پیروان او افزوده شده و محصول مکتب جابر در کیمیاگری محسوب می‌شود. برخی دیگر (لوری) گمان می‌کردند که برخی از این کتاب‌ها توسط جابر نوشته شده است، در حالی که برخی دیگر در زمان‌های بعدی در مدت دو قرن نوشته شده است.

READ  مقایسه انواع هاست

به نظر می رسد جابر علم را در وهله اول بر اساس هدف یا اولویت زمانی سود علم طبقه بندی کرده است: علومی که در جهان دیگر برای انسان مفید است و علومی که در این زندگی برای او مفید است. به عبارت دیگر، علومی که ارزش نظری دارند و علومی که ارزش عملی دارند. دسته اول آن دسته از علومی هستند که مسئله اصیل، کشف حقایق در آنهاست، اما در علوم دسته دوم، استفاده عملی و ابزاری از این علوم ارجحیت دارد.

جابر علم طبیعی را علمی می داند که از حواس خارج است و فقط با عقل دریافت می شود. زیرا علم طبیعی را علم به حقیقت موجودات می داند و این علم به حقیقت آنها را از عقل سرچشمه می گیرد نه از طریق حواس. اگر چه از حواس برای ورود به علوم طبیعی استفاده می شود و استفاده از حواس مدخلی برای علوم طبیعی است، اما حواس ابزار مستقلی محسوب نمی شود و جنبه ثانوی دارد.

از آنجایی که در کیهان شناسی جابر، عالم طبیعت جزء عالم است و با عالم هماهنگی کامل دارد، مطالعه طبیعت نیز جزء معرفت کل هستی است نه جدای از آن. بر اساس این دیدگاه، یک گزاره علمی نمی تواند با گزاره کیهانی منافات داشته باشد. همه اقسام دانش با هم متحد هستند و هر کدام از منظری خاص به جهان هستی می نگرند و هر دانشی در مقابل معرفت دیگر نیست. در عین حال این وحدت بین علوم مانع از تخصصی شدن علم نمی شود و هر یک از این علوم به چند شاخه تقسیم می شوند.

او یک دانشمند برجسته، یک شیمی دان و کیمیاگر، ستاره شناس، مهندس، جغرافی دان، فیلسوف، فیزیکدان، داروساز و پزشک بود. علاقه جابر به کیمیا احتمالاً الهام گرفته از استادش امام جعفر صادق (علیه السلام) بوده است. وقتی از کیمیا صحبت می کرد می گفت: استادم جعفر صادق علیه السلام کلسیم و تبخیر و تقطیر و تبلور را به من آموخت و هر چه در علم کیمیا آموختم از استادم جعفر صادق علیه السلام بود. جعفر (ع) به عمق و گستردگی علم شهرت داشت، امام علاوه بر دانش علوم اسلامی، در علوم طبیعی، ریاضی، فلسفه، نجوم، تشریح، شیمی (کیمیا) و سایر دروس تحصیل کرد. جابر بن حیان کیمیاگر اسلامی برجسته ترین شاگرد او بود و از دیگر شاگردان معروف او امام ابوحنیفه و امام مالک بن انس بودند که جابر را پزشک و شیمیدان عربی می نامیدند.

READ  صرافی و ارزهای دیجیتال ایرانی

 او اولین کسی بود که در شیمی قدیم کار کرد و نابغه شد. عرب شیمی عمومی را «کار دست جابر» نامید، جابر پایه‌گذاری شیمی علمی مدرن و معاصر بود. این فیلسوف برجسته ی ایرانی سرانجام در سال ۱۹۴ هجری شمسی، برابر با سال ۸۱۵ میلادی و در سن ۹۴ سالگی، در شهر کوفه دار فانی را وداع گفت.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.