دستگاه های موسیقی ایرانی

دستگاه‌های موسیقی ایرانی یا به شکل خلاصه دستگاه، اصطلاحی در موسیقی سنتی ایرانی است که به مجموعه‌ای از چند نغمه (گوشه) اطلاق می‌شود که با هم در گام، کوک، و فواصل نت هم‌آهنگی دارند. هر دستگاه از تعدادی گوشه‌ که بترتیب معینی پشت سر هم قرار گرفته اند تشکیل شده است. هر دستگاه کوک مخصوص بخود را دارد. گوشه ها در حقیقت، ملودی های کوتاهی هستند که شما در یک ساز و آواز یا تکنوازی یک ساز ایرانی معمولا می شنوید. مجموعه گوشه ها در کنار هم شالوده یک «دستگاه» را پدید می‌آورند.

هر آواز از مجموع چند گوشه تشکیل شده است. این گوشه ها در واقع عضوی از همان هفت دستگاه بوده اند که چون با همدیگر شباهت بیشتری داشته اند، از دل دستگاه ها بیرون کشیده شده اند و نام آواز بر مجموعه شان گذاشته شده است.

موسیقی سنتی ایرانی که از آن به عنوان «موسیقی دستگاهی» نیز یاد می‌شود، شامل دستگاه‌ها، آواز‌ها، گوشه ها، ردیف، مرکب خوانی، دانگ، مرصع خوانی و … است. این موسیقی سالیان سال است که در میان مردم ایران رواج دارد و حتی روی موسیقی اصیل کشورهایی چون افغانستان، پاکستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، یونان و سایر کشورهای جهان نیز تاثیر گذاشته است.

بیشتر منابع معاصر، هفت دستگاه را بر می‌شمرند و علاوه بر آن، پنج آواز نیز مطرح می‌کنند که هر کدام زیرمجموعه یکی از این هفت دستگاه است. این دستگاه‌ها عبارتند از همایون، ماهور، شور، سه‌گاه، چهارگاه، راست‌پنج‌گاه، و نوا. در ادامه به معرفی این هفت دستگاه موسیقی اصیل ایرانی می پردازیم:

همایون

این دستگاه به تناسب نام خود، حالتی شاهانه، اشرافی و باوقار دارد، ولی با این حال زمینه ی اجرای بسیاری از لالایی‌ها و زمزمه‌های متداول در نقاط مختلف ایران است. ریشه نام این دستگاه، واژه «هماگون» است که معنای فرخنده یا خجسته دارد. داریوش صفوت از همایون به عنوان دستگاهی «عجیب» یاد می‌کند که می‌تواند همزمان حس خوشبختی و غم را برانگیزد.

اسامی گوشه‌های دستگاه همایون عبارتند از: چکاوک، بیداد، نی‌داود، عشاق، باوی، ابوالچب، راوندی، موره، لیلی و مجنون، طرز، نفیر، فرنگ، زابل، عرال، دناسری، شوشتری، منصوری، بختیاری، مولف، دلنواز، جامه‌دران، نی‌ریز، صوفی‌نامه. آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان نیز از ملحقات این دستگاه به‌شمار می‌روند.

قطعه «شد خزان گلشن آشنایی» جواد بدیع زاده و آهنگ معروف «اگر بار گران بودیم رفتیم» در این دستگاه ساخته شده اند. آهنگ «کاروان» شهرام ناظری که بارها در تلویزیون بر روی نماهنگی مرتبط با شهدای جنگ تحمیلی شنیده شده هم یکی دیگر از نمونه های این دستگاه است.

ماهور

این دستگاه از نظر فواصل با گام بزرگ (ماژور) در موسیقی غربی شباهت دارد و مانند آن از نظر حسی شاد دانسته می‌شود؛ در نتیجه، قطعات شاد بسیاری در این دستگاه وجود دارند. در مورد ریشه دستگاه ماهور و نامش نظریات مختلفی مطرح است که از یکسو آن را به موسیقی باستان ایران یا هند و از سوی دیگر به مقام‌های موسیقی قدیم ایران به‌خصوص مقام عشاق نسبت می‌دهند.

اسامی گوشه‌های دستگاه ماهور عبارتند از: درآمد، گشایش، مقدمه داد، داد، مجلس‌افروز، دلکش، خسروانی، خاوران، طرب انگیز، نیشابورک، طوسی، مرادخانی، فیلی، حصار ماهور، زیرافکند، نیریز، شکسته، عراق،حزین، کرشمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمه راک، صفیر راک، مثنوی، ساقی‌نامه. آواز ماهور آوازی «باوقار» توصیف شده که خواننده می‌تواند با انتخاب شعر مناسب به آن «ابهت» ببخشد.

آهنگ معروف «مرغ سحر» ساخته مرتضی نی داوود یکی از نمونه های شناخته شده این دستگاه است. مرتضی نی داوود، یکی از شاگردان خوب میرزا حسینقلی و درویش خان خودش هم یکی از ردیف دان های موسیقی ایرانی بوده است.

شور

این دستگاه را مادر موسیقی ایرانی هم خوانده‌اند. در میان دستگاه‌های ایرانی شور از همه گسترده‌تر است. زیرا هر یک از دستگاه‌ها، دارای یک عده آوازها و الحان فرعی‌ست ولی شور غیر از آوازهای فرعی دارای ملحقاتیست که هر یک به تنهایی استقلال دارد.

اسامی گوشه‌های دستگاه شور عبارتند از: کرشمه، نغمه، حزین، زیرکش سلمک‌، سلمک، گوشه ابوعطای بزرگ، مجلس‌افروز، دوبیتی، رضوی، شهناز، مثنوی، بیات‌کرد، ضرب‌اصول و شهرآشوب. اسامی آوازهای دستگاه شور عبارتند از: آواز ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی و بیات کرد.

آلبوم یاد ایام استاد شجریان و به خصوص خود تصنیف یاد ایام یکی از نمونه های خوب دستگاه شور است. آلبوم «زیباترین» علیرضا افتخاری و «مرا عاشق» شهرام ناظری هم دو نمونه مشهور دیگر از این دستگاه بزرگ هستند.

سه گاه

این دستگاه بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه که به امیدواری می‌گراید مناسب است. آواز سه گاه بسیار غم انگیز و حزن آور است.  این دستگاه احتمالاً از یکی از شعبه‌های موسیقی مقامی به همین نام ریشه می‌گیرد و از نظر درجات با مقام راست ارتباط دارد؛ چنان‌که با شروع از درجه سوم مقام راست فواصل سه‌گاه به دست می‌آید و احتمالاً نام سه‌گاه نیز از همین نشات می‌گیرد.

اسامی گوشه‌های دستگاه سه ‌گاه عبارتند از: درآمد سه‌گاه، زنگ شتر، جغنایی، کرشمه، شاه ختایی، مثنوی، زابل، نفیر، مسیحی، مویه، بسته نگار، مخالف، نغمه، حزین. همچنین از نظر آوازی، آواز افشاری از نظر فواصل با این مقام ارتباط نزدیکی دارد. اما در ردیف، این دو از هم مستقل هستند و افشاری از متعلقات دستگاه شور می‌باشد.

آهنگ رسوای زمانه علیرضا قربانی در آلبومی با همین نام که با همایون خرم کار کرده در این دستگاه است. تصنیف «آسمان عشق» در آلبومش با همین نام و تار زلف، غم عشق و دل شیدا آلبوم «رسوای دل» و به ویژه آهنگ های «از غم عشق تو» این آلبوم، به خوبی این دستگاه را معرفی می کند.

چهارگاه

این دستگاه، از نظر علم موسیقی یکی از مهم‌ترین و زیباترین مقامات ایرانی است. گام آن مانند شور و همایون، پایین رونده و مثل گام ماهور و اصفهان بالارونده می‌باشد، چرا که در دو حالت محسوس است.  چهارگاه از نظر مُدال دستگاهی متمایز است و داریوش طلایی دانگ اول چهارگاه را یکی از چهار دانگ اصلی موسیقی ایرانی می‌داند.

اسامی گوشه‌های دستگاه چهار ‌گاه عبارتند از: درآمد، پیش‌زنگوله، نغمه، کرشمه، مویه، زنگ شتر، زابل، بسته نگار، فرود،‌ حصار، مخالف، حاجی حسنی، مغلوب، نغمه، حزین، حدی، پهلوی، رجز، منصوری، لزگی، متن و حاشیه، رنگ شهرآشوب. آوازهای دستگاه چهارگاه معمولا دارای سرزندگی و صلابت هستند و برای سبک حماسی مناسب دانسته می‌شوند.

از جمله آثار مشهور دوره معاصر که در دستگاه چهارگاه ساخته‌شده‌اند می‌توان به آلبوم دستان اثر پرویز مشکاتیان و با آواز محمدرضا شجریان اشاره کرد. موسیقی تیتراژ مجموعه تلویزیونی پدرسالار ساخته بهرام دهقانیارنیز در همین دستگاه ساخته شده‌است.

راست پنجگاه

دستگاه راست‌پنج‌گاه را میتوان یکی از دستگاههای بسیار قدیمی نامید. این دستگاه بسیار شبیه به ماهور می‌باشد و باید گوش نوازنده ویا خواننده بسیار دقیق و آشنا به این دستگاه باشد. تفاوت این دستگاه با ماهور این است که در ماهور تحریرها بالا رونده است ولی در راست پنجگاه تحریرها پایین رونده است. این دستگاه، امکان پرده‌گردانی به تمام دستگاه‌های دیگر را فراهم می‌کند و برخی معتقدند که هدف از ایجاد این دستگاه، آموزش مراحل عالی موسیقی از جمله مُرَکّب‌نوازی و مرکب‌خوانی بوده‌است.

اسامی گوشه‌های دستگاه راست ‌پنجگاه عبارتند از: درآمد، زنگ شتر یا ناقوس، زنگوله، نغمه، خسروانی، روح‌افزا، پروانه، پنج‌گاه، عشاق، نیریز، زابل، بحر نور، قرچه، منصوری، مبرقع، طرز، سپهر، عراق، محیّر، آشور آوند، اصفهانک، حزین، شوشتری‌گردان، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، فرنگ، راوندی، لیلی و مجنون، طرز، ماوراءالنهر، راک عبدالله، راک هندی، فرود، نیریز صغیر، نیریز کبیر.

قافله‌سالار اثری از محمدرضا لطفی‌، آلبوم‌های ساز نو آواز نو و بهاران آبیدر با صدای شهرام ناظری نیز در این دستگاه اجرا شده‌اند. آلبوم‌های مقام صبر از پرویز مشکاتیان و راز و نیاز از حسین علیزاده، هر دو با صدای علیرضا افتخاری، نیز در این دستگاه اجرا شده‌اند.

نوا

دستگاه نوا را آوازی در حد اعتدال که آهنگی ملایم و متوسط، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن‌انگیز دارد، می‌شناسند. نوا یک از دستگاه‌هایی است که به ندرت توسط اساتید اجرا می‌شود.  این دستگاه در مقام نوا ریشه دارد و بیشتر درجاتش نیز با مقام قدیمی نوا مطابق است.

اسامی گوشه‌های دستگاه نوا عبارتند از: درآمد‌ها، کرشمه، گردانیه، بیات راجه، عشاق، محیر، حزین، زنگوله، نهفت، گوشت، عشیران، نیشابورک، عراق، مجسلی، خجسته، حسینی، بوسلیک، رَهاوی، آواز مسیحی، ناقوس، نیریز. دستگاه نوا را از نظر مُدال می‌توان با آواز دشتی در یک گروه طبقه‌بندی کرد. این دستگاه دارای حالت آرامش و آسودگی است و برای آن ویژگی‌های عرفانی نیز قائل می‌شوند.

آلبوم چهره به چهره ساخته محمدرضا لطفی با آواز محمدرضا شجریان، آلبوم نوا، مرکب‌خوانی از پرویز مشکاتیان با آواز شجریان، آلبوم نی‌نوا از حسین علیزاده و آلبوم بی تو بسر نمی‌شود ساخته علیزاده و با آواز شجریان در دستگاه نوا هستند.