دموکراسی الکترونیکی که به معنای بهره گیری از فناوری اطلاعات در فرآیندهای سیاسی، پشتیبانی و توسعه مردم‌سالاری است، آخرین مرحله تکامل دولت الکترونیک است و این مرحله دامنه وسیعی از مبارزات انتخابی مانند رای گیری بهنگام و مشارکت واقعی مردم در فرآیندهای عمومی را شامل میشود. بدیهی است دموکراسی الکترونیک در مرحله تکامل دولت الکترونیک اتفاق می افتد و می توان آن را بعنوان نمادی از بلوغ دولت الکترونیک برشمرد. شهروندان قلب دموکراسی هستند. دموکراسی به‌عنوان یک نظام حکومتی به رضایت شهروندان بستگی دارد. انتخابات عادلانه و آزاد، وجود شوراهایی از نمایندگان منتخب مردم، قوه‌مجریه پاسخگو و وجود یک دستگاه مدیریت عمومی که از لحاظ سیاسی بی‌طرف باشد، همه از خصوصیات دموکراسی بر‌مبنای انتخابات هستند که وجود دولتی برای مردم را تضمین می‌کنند. در یک چنین نظامی داشتن اطلاعات، اظهار‌نظر و مشارکت در تصمیم‌گیری حق یک شهروند است که قانون باید با جدیت از آن پاسداری نماید. وفاداری به این اصول، یعنی دادن اطلاعت به شهروندان، مشورت با آنها و مداخله دادن آنها در تصمیم‌گیری‌ها، باید در تمام سطوح دولت جزو تعهدات صاحب منصبان دولتی باشد.
دموکراسی الکترونیک به معنای استفاده از تکنولوژی ارتباطات الکترونیک برای گسترش فرآیندهای دموکراتیک در یک جمهوری دموکراتیک و یا یک دموکراسی بر مبنای انتخابات است.
ابعاد موجود در دموکراسی الکترونیک عبارتند از:
- اطلاعات؛ وجود اطلاع‌رسانی شفاف از سوی حکومت به مردم
- ارتباطات؛ تعامل دوطرفه بین حکومت و مردم
- مشارکت؛ ایجاد فرصت برای توسعه مشارکت‌های مردمی
- وجود آزادی؛ آزادی بیان، رسانه‌های آزاد، آزادی اجتماعات و انتخابات آزاد.
یکی از مفاهیمی که دارای ارتباط تنگاتنگ با دموکراسی الکترونیک است، مفهوم رایگیری الکترونیک است به‌طوری که اغلب افراد این دو مفهوم را یکسان می‌پندارند. واژه رایگیری الکترونیک به معنای استفاده از ابزارهای مختلفی از جمله پانچ کارت‌ها، برگه‌های رایگیری حساس به علامت‌گذاری که به وسیله حسگرهای حساس به نور خوانده میشود، تلفن و اینترنت در فرآیند رایگیری است. امروزه طیف وسیعی از کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه از رایگیری الکترونیک برای ایجاد سهولت و سرعت در انتخابات خود استفاده می‌کنند.
رأی‌گیری الکترونیکی (E-Voting) مزایایی را نیز بدنبال دارد که برخی از این موارد به شرح ذیل می باشند :
- آراء قرائت نشده و به‌صورت مکانیزه ثبت میشود.
- اشتباه در رأی‌گیری به حداقل ممکن کاهش می‌یابد.
- شمارش مجدد آراء به‌راحتی انجام میشود.
- رأی‌گیری ارزان و راحت است.
عموما چهار مورد زیر به عنوان مهم‌ترین عناصر مرتبط با مردم‌سالاری الکترونیکی مورد اشاره قرار می‌گیرند که توجه به آنها به درک درستی از ملزومات مردم‌سالاری الکترونیکی می‌انجامد:
1- اطلاعات و ارتباطات برخط
این بخش دربرگیرنده استفاده از شبکه ارتباطی نظیر اینترنت، سرویس‌های پست الکترونیکی و سایر فناوری‌های جدید به منظور ارائه اطلاعات مرتبط توسط دولت به عامه مردم است. به عبارت دیگر، اولین مرحله برقراری مردم‌سالاری الکترونیکی، شفافیت اطلاعاتی و ارائه منابع اطلاعاتی برخط قابل اطمینان در خصوص دولت و سازمان‌های دموکراتیک به شهروندان است.
2- سرویس‌های دولت الکترونیکی
برای دولت الکترونیکی تعاریف متعددی ارائه شده است. در تعریفی ساده، دولت الکترونیکی به معنای استفاده دولت از فناوری اطلاعات و ارتباطات در راستای ارائه خدمات و اطلاعات به بخش عمومی و نیز کاهش شکاف میان مدیران دولتی و شهروندان و افزایش سطح دسترسی شهروندان به خدمات دولتی است. با توجه به بررسی‌های صورت‌گرفته، ارائه خدمات از طریق اینترنت، در قالبی نظیر پورتال‌های تحت وب از عناصر پایه قابل بحث در راستای دستیابی به مردم‌سالاری الکترونیکی خواهد بود.
3- مشارکت برخط
مشارکت برخط از مهم‌ترین مظاهر مردم‌سالاری الکترونیکی است که به اشکال مختلف قابل پیگیری خواهد بود. امکان گفت‌وگوی (چت) برخط، برقراری میتینگ‌های برخط که شهروندان نقطه نظرات خود را منعکس کنند، مناظرات برخط در جریان برگزاری انتخابات که در آن کاندیداها به صورت متناوب تا زمان رایگیری با شهروندان در ارتباط باشند و پرسش‌های آنها را پاسخ دهند، امکان اعتراضات برخط مانند اعتراضات گسترده‌ای که پاییز ۲۰۰۰ در انگلستان در فضای مجازی نسبت به افزایش قیمت سوخت ساماندهی شد، انتخابات الکترونیکی و در نهایت امکان ساماندهی شکایات برخط (نظیر تجربه سال ۲۰۰۱ ایالت فلوریدا نسبت به جمع‌آوری برخط امضا برای توقف بهره‌برداری از معدن فسفات) از جمله مصادیق مشارکت برخط شهروندان در دستیابی به مردم‌سالاری الکترونیکی به شمار می‌روند.
4- زیرساخت‌های مورد نیاز
حرکت به سمت مردم‌سالاری الکترونیکی، بدون دستیابی به زیرساخت‌های اولیه مورد نیاز میسر نخواهد بود. برقراری ارتباطات امن، حفظ امنیت داده‌ها، تعیین و ارائه خدمات قابل ارائه به شهروندان، دسترسی شهروندان به اینترنت و سایر فناوری‌های مورد نیاز و نیز فرهنگ سازی و آموزش‌های مرتبط، تنها بخشی از نگرانی‌های موجود هستند.
با توجه به اهمیت برگزاری انتخابات الکترونیکی به عنوان یکی از مصادیق مهم مردم‌سالاری الکترونیکی، در ادامه بخشی از تجارب موجود در این امر مورد اشاره قرار می‌گیرد.
مدلهاي مختلف دموكراسي را مي توان به لحاظ منطقي به دو دسته كلي تقسيم كرد: دموكراسي مستقيم يا مشاركتي (نوعي نظام تصميم گيري درباره مسائل عمومي كه در آن شهروندان مستقيما دخيل هستند) و دموكراسي ليبرال يا پارلماني (نوعي نظام حكومتي شامل مسولان منتخب كه در چارچوب حكومت قانون نمايندگي منافع و يا ديدگاههاي شهروندان را بر عهده دارند).
در آغاز هزاره جديد نظريه دموكراسي رايج، عمدتا دموكراسي ليبرال، با چالشهاي فراواني روبروست كه بازانديشي در نظريه دموكراسي را ضروري و حياتي كرده است. برخي از اين چالشها نظري هستند و به بنيادها و شالوده هاي دموكراسي مربوط مي شوند. از جمله بحث آزادي و برابري كه به مثابه جوهره دموكراسي در نظر گرفته مي شوند. چالشهاي ديگر عملي هستند و عمدتا به كاركردهاي آن مربوط مي شوند. براي مثال تبديل شدن دموكراسي به فرايندي براي گردش نخبگان و يا بازيهاي پنهانكارانه احزاب سياسي. علاوه بر اين بر اثر تحولات و رويدادهاي به ويژه تكنولوژيك، امكانات و فرصتهاي جديدي براي ظهور و گسترش اشكال آرماني تر دموكراسي فراهم شده است.